W zeszłym roku miałem pojechać sobie w rajdzie rowerowym lasami łańskimi. To takie piękne tereny, gdzie przez dziesięciolecia funkcjonował ośrodek rządowy – pisałem o nim tutaj ( link ).

Traf chciał, że wczoraj w jego własnym domu trafiłem na pomysłodawcę tego rajdu. Mieszka w Rusi, wiosce pod Olsztynem, w której oprócz stawu rybnego i kilku nowych domków stoją mniej więcej takie chaty jak na zdjęciu. Przez środek Rusi płynie Łyna, największa w regionie rzeka, na niedalekiej śródleśnej polanie słuchałem kiedyś jastrzębi. Sielsko.

U Pana Andrzeja Małyszko miałem spędzić niecałe pół godziny, spędziłem półtorej. Z pochodzenia wilnianin, z wykształcenia budowlaniec. Do Rusi sprowadził się pod koniec lat 70., sam wyremontował dom, stare meble też odrestaurował własnoręcznie lub z pomocą kolegi. – Ja to, wie Pan, nie lubię tego nowoczesnego minimalizmu. Lubię jak w kuchni suszą mi się zioła, a szpargały i książki zawsze mogę sprzątnąć jak wnuki przyjadą.

On więc opowiadał, ja starałem się spamiętać ile mogłem. O tym jak udało mu się zachować okoliczny Gościniec Niborski, dawny trakt łączący Warszawę z Królewcem (jeździli nim królowie, Kopernik, Rej, Kochanowski i powstańcy listopadowi), który pewnie przy okazji budowy wylotówki z Olsztyna rozjeździłyby wywrotki. Historii o tym jak doprowadził do postawienia krzyża ekumenicznego, przypominającego historię niedalekiej, nieistniejącej już wsi Jełguń z jej hutą szkła i 300 mieszkańcami, po których nie ma żadnego śladu. O odrestaurowaniu w Rusi kapliczki z litego dębu. O wydaniu książki z pieśniami Ferdynanda Gregoroviusa, Niemca, który w wierszach chwalił bohaterskość Polaków i Węgrów podczas Wiosny Ludów w 1848 r., a którą wydano w trzech językach.

Na pożegnanie umówiliśmy się, że wyśle mi swoje teksty, w tym ten – o skarbach Królowej Barbary Radziwiłłówny. To stare dzieje, nie mające już pewnie dużego związku ze współczesnością, ale sama historia odkrycia pokazuje, jak połączenie łutu szczęścia i wyjątkowej determinacji jednego człowieka może doprowadzić do czegoś niezwykłego. A także jak nieprawdopodobną wiedzę i kontakty mają ludzie, których mijamy pewnie codziennie na ulicy. Od wizyty na grobie brata do archeologicznej ekspedycji z udziałem profesorów i ludzi z Ministerstwa? Jak to na odchodne powiedział Pan Małyszko: Ja wszystko spisuję, bo za mną tylko czarna ściana.

Dlatego i ja przesyłam tekst dalej; nigdy nie wiadomo co i komu się kiedyś przyda. Tekst w całości autorstwa p. Andrzeja Małyszko. Posłuchajcie.

ŁAŃCUCH I PIERŚCIEŃ BARBARY RADZIWIŁŁÓWNY

W grudniu 1988 roku wybrałem się na tydzień do Wilna. Chciałem odnaleźć grób mego brata Tadeusza, odwiedzić kuzyna Dana z Krystyną, jego żoną, pospacerować po wileńskich ulicach.

Po przyjeździe najpierw poszedłem na Rossę; biuro cmentarza było otwarte. Mieściło się w starym, dawno nie remontowanym budynku. Kierowniczką cmentarza była Litwinka z Kowna, emerytowana historyczka sztuki. Po polsku nie mówiła, rozmawialiśmy po rosyjsku. Ta starsza pani otrzymała propozycję zatrudnienia na Rossie, kiedy już była na emeryturze. Odniosłem wrażenie, że dla niej ta praca była niezwykle ważna, pieniądze były na pewno na dalszym planie. Kiedy wyłuszczyłem, czego poszukuję natychmiast z szafy wydobyła tomy opracowania geodezyjnego całego cmentarza. Z racji swojego zawodu nie miałem większych problemów z czytaniem tej dokumentacji, przydała się też znajomość języka rosyjskiego. Po krótkiej lekturze znalazłem numer kwatery i mogiły, ale jak tam dotrzeć, kiedy wszystko przysypane śniegiem? Wiedziałem tylko, że nagrobek postawiony przez mojego Ojca w roku 1957, po paru latach został zniszczony. Punktem orientacyjnym była wysoka sosna, pod którą w roku 1944 brat został pochowany. Życzliwa Litwinka zaproponowała, że pomoże odnaleźć mogiłę Tadeusza. Był śnieg, ślisko, więc zaproponowałem swoje męskie ramię i tak rozmawiając poszliśmy na poszukiwanie. Bez przeszkód dotarliśmy na miejsce, położyłem kwiaty i zapaliłem znicze, pani dyskretnie wycofała się, pozostawiając mnie samego przy grobie brata. Doceniam jej pomoc i gest. Istotnie, nagrobka nie było, ale sosna stała. W nogach mogiły brata stał krzyż upamiętniający pochowane tam w roku 1964 dziecko. Chcę myśleć, że betonowy nagrobek Tadeusza, wykonany z marnego cementu, po kilku latach sam się rozsypał.

Innego dnia poszedłem na „moją” ulicę Zamkową, gdzie pod numerem 3 do roku 1945 mieszkałem z rodziną. W pierzei ulicy Zamkowej, po prawej stronie, była brama wiodąca na długie podwórze. Brama była mocna, okuta, zamykana na noc wielkim kluczem. Klucz i zamek z bramy zostały wymontowane podczas pakowania się, w czasie ewakuacji w roku 1945. Teraz są u mnie w Rusi.

W sierpniu 1944 roku umarł mój starszy brat Tadeusz, we wrześniu NKWD aresztowało i wywiozło do łagru mojego Ojca Jana, w październiku ta sama władza wyrzuciła moją Mamę i mnie z naszego mieszkania, które zostało zamienione na więzienie. Zamieszkaliśmy po przeciwnej stronie podwórza w atelier fotograficznym Jana Michielewicza. Teraz, w roku 1988, kiedy stałem i patrzyłem na zamurowaną i otynkowaną bramę, w mojej głowie przewijały się obrazki zapamiętane z dzieciństwa, spędzonego na tamtym, teraz niedostępnym podwórzu.

Z ulicy Zamkowej miałem blisko do katedry, wtedy galerii sztuki, która też była zamknięta na cztery spusty. Poszedłem więc do kościoła św. Kazimierza, wczesnobarokowego cudu. Świątynię tę zamieniono na kuriozalne muzeum ateizmu. Zwiedzałem je z ciekawością, duże wrażenie zrobiła na mnie piękna w swej prostocie średniowieczna, mosiężna monstrancja, a także wytarta, zniszczona, nosząca ślady cerowania sutanna. Jakie mogły być losy jej właściciela? Zadziwiający sowiecki pomysł z tym muzeum ateizmu. Pamiętam porozumiewawcze spojrzenia i czasem zażenowany uśmiech pań pracujących w muzeum. Może jednak dzięki niemu zgromadzone eksponaty ocalały?

W swojej wędrówce dotarłem do uniwersyteckiego kościoła św. Jana. Cudowna perła baroku, z dziesięcioma ołtarzami, w którym od setek lat modlili się profesorowie i studenci, królowie. Po wojnie, w czasach sowieckich został mocno zdewastowany, w roku 1979 zamieniony na muzeum nauki, co zapobiegło dalszemu zniszczeniu. Tu, w lipcu 1940 roku byłem ochrzczony. Nasłuchałem się od moich rodziców o tym kościele tak dużo, że do środka wszedłem jak do dobrze znanej świątyni. Zajrzałem do misy chrzcielnej ze święconą wodą, próbując w wyobraźni odtworzyć scenę swojego chrztu sprzed lat. Po chwili w kościele pojawiła się wycieczka Polaków z wileńską przewodniczką. Dołączyłem do grupy i słuchałem opowieści przewodniczki „zaciągającej” po wileńsku. Wycieczka stopniowo topniała, szybko zostałem z przewodniczką sam. Może dobrze się stało, bo po chwili rozmowy usłyszałem: ”znaczy się Sowieci w katedrze znaleźli wielki skarb”. Niczego więcej na ten temat nie umiała powiedzieć. Wyjeżdżałem z Wilna nie zdając sobie sprawy, czego dotknąłem.

Po powrocie do Olsztyna opowiedziałem Ojcu dziwną rozmowę z przewodniczką. Tata najpierw mocno się zirytował, a kiedy ochłonął, zaczął opowiadać, co On wie o skarbie ukrytym w katedrze.

Od tej pory wielokrotnie rozmawiałem o tym z Ojcem, opowiadał co, gdzie i kiedy było ukrywane, próbowałem robić notatki, szkice, aż w końcu w dzień Wielkanocy 1989 roku podsumowałem nasze rozmowy, nagrywając wielkanocne spotkanie na magnetofon. To była bardzo trudna rozmowa, Ojciec miał dużo lat, uciekał w dygresje, inne wątki. Pomocne okazały się nasze wcześniejsze rozmowy, łatwiej mi było utrzymać główny wątek, wiedziałem o co pytać. Zdziwiony Jego wieloletnim milczeniem na temat ukrytych skarbów katedralnych usłyszałem: ”no cóż, przysięgałem księdzu dochować tajemnicy”. Teraz dopiero poczuł się zwolniony z tej przysięgi.

Ojciec pracował w katedralnej zakrystii od drugiej połowy trzydziestego do czterdziestego drugiego lub trzeciego roku. Pracę tę otrzymał z poręczenia swego stryja Jana Małyszko, pracującego w seminarium duchownym w Wilnie. Zakrystianinem w katedrze był Kajetan Gratulewicz, z którym Ojciec był serdecznie zaprzyjaźniony. Kontakt utrzymywali aż do śmierci Kajetana. Zachowało się zdjęcie, na którym obaj panowie pozują z pokaźnymi wąsami, zapuszczonymi na znak żałoby po 17 września 1939 roku. Wtedy proboszczem katedry był ks. Antoni Cichoński, a po jego wywiezieniu na Syberię proboszczem został ks. Franciszek Wołodźko. Grób ks. Wołodźki znalazłem kilka lat temu na Rossie.

Po wkroczeniu Sowietów do Wilna władze kościelne podjęły decyzję o ukryciu części skarbu katedralnego przed okupantem. Według mojego Ojca ukryto tylko część, ponieważ ukrycie całości wzbudziłoby sowieckie podejrzenia. W składzie obok Kaplicy Czarnej i Gasztołdowskiej, wykuto w ścianie wnękę, w której ukryto monstrancje, krucyfiksy, relikwiarze. Natomiast złoty łańcuch, tabliczkę grobową i pierścień znaleziony przy szczątkach Barbary Radziwiłłówny, ks. Wołodźko w obecności mego Ojca schował do wnęki, którą Tata wcześniej, na polecenie księdza, wykuł w ścianie podziemnej krypty i następnie wnękę zamurował. Na poddaszu, w pachwinie sklepienia przy zewnętrznej ścianie, nad kaplicą św. Piotra, Ojciec z Kajetanem Gratulewiczem ukryli zabytkowy świecznik cynowy, ciężki, wysokości około półtora metra. Podczas ceremonii kościelnych świecznik był używany do paschału. Na poddaszu został przysypany zalegającym sklepienie gruzem. Także na poddaszu Kajetan ukrył woreczek ze złotymi rublami.

O tym wszystkim dowiedziałem się od Ojca podczas naszych licznych rozmów. Była wiosna 1989 roku, wiedziałem, że wiedza, jaką przekazał mi Ojciec, nie może być szeroko upowszechniona. Pierwsze kroki skierowałem do Arcybiskupa Metropolity Warmińskiego ks. Edmunda Piszcza. Zostałem życzliwie wysłuchany, po czym arcybiskup skierował mnie do biskupa Kisiela w Białymstoku. W rozmowie telefonicznej poinformowałem biskupa o tym, co usłyszałem od Ojca. Ucieszył mnie, pytając czy jestem synem Jana Małyszko. Okazało się, że dobrze znał stryja mego Ojca, też Jana Małyszko, którego wspominał bardzo życzliwie. Stryj Ojca całe swoje życie przepracował w seminarium duchownym w Wilnie, jako osoba świecka. To była ciekawa postać: miłośnik sztuki, muzyki, starych mebli. Grał na skrzypcach, mandolinie, gitarze. Nie mając własnych dzieci, całą swoja miłość przelał na mego Tatę, któremu w życiu wiele pomógł. Do dzisiaj mam kilka interesujących rzeczy, jakie od niego otrzymałem, kiedy byłem z Ojcem w Wilnie w 1957 roku: własnoręcznie wykonany album z reprodukcjami dzieł sztuki, stary kieszonkowy zegarek, budzik, książki i krzyż z siedmioma relikwiami, jaki otrzymał od biskupa lub rektora seminarium w Wilnie. W czasie naszego pobytu chciał mi podarować zabytkowe skrzypce ze szkoły Amatiego, ale wtedy wolałem nową gitarę za trzy i pół rubla(!). Mam ją do dziś, już nie gra. Za to w moim pokoju stoi XIX-wieczna bieliźniarka, pochodząca z wileńskiego seminarium, z drzwiami pokrytymi od wewnątrz autografami kleryków. Najstarszy wpis pochodzi z 1904 roku, najmłodszy jest z 9 lutego 1940 roku, kiedy dwóch kleryków postanowiło „opuścić mury i pójść do partyzantki”. Na ślad jednego kleryka, Antoniego Turzyńskiego trafił ks. prof. Tadeusz Krahel z Archiwum Archidiecezji w Białymstoku. Może uda się ustalić dalsze losy Antoniego Turzyńskiego, warto szukać dalej, to drobna cząstka naszej historii, dramatyczna decyzja kleryka, rezygnującego na piątym roku studiów ze święceń kapłańskich i udającego się do partyzantki. Przypuszczam, że biskup Kisiel nie znał mego Ojca, który był zwykłym pracownikiem w zakrystii, ale nazwisko biskupa przewijało się w rozmowach rodziców. Mieliśmy kontynuować rozmowy o katedrze, kiedy dotarła do mnie wiadomość o śmierci biskupa Kisiela.

Długi czas nie wiedziałem, komu mogę powierzyć posiadaną wiedzę, aż przyjaciółka rodziny, historyczka sztuki i kustosz w Muzeum Narodowym w Poznaniu, Irena Moderska zaproponowała, abym zwrócił się do Ferdynanda Ruszczyca, ówczesnego dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie. Zatelefonowałem, opowiedziałem w skrócie, co wiem, dyrektor Ruszczyc poprosił o potwierdzenie tego na piśmie. Wkrótce po moim liście otrzymałem telefoniczne zaproszenie od Edwarda Ruszczyca, ojca Ferdynanda. Na rozmowę umówiliśmy się w domu państwa Zofii i Edwarda Ruszczyców w Warszawie. Przed spotkaniem zdążyłem być w Muzeum Narodowym na dużej wystawie malarstwa Ferdynanda Ruszczyca, ojca Edwarda i dziadka Ferdynanda. Wchodząc do warszawskiego mieszkania pana Edwarda, syna wielkiego malarza, znalazłem się niejako w ruszczycowym klimacie. Pan Edward z wielką uwagą i zainteresowaniem wysłuchał nagranej kasety ze wspomnieniami mojego Ojca, obejrzał zdjęcia, moje zapiski. Po paru godzinach rozmowy powiedział, że wiek i stan zdrowia nie pozwalają mu na podjęcie tego ważnego i trudnego tematu, ale spowoduje, że do Olsztyna przyjadą: jego syn, Ferdynand, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie i Romuald Budrys, dyrektor Muzeum Narodowego w Wilnie.

Wróciłem do domu, poszedłem do dyrektora Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie Janusza Cygańskiego, któremu opowiedziałem o swoich peregrynacjach. Dyrektor Cygański zgodził się bez wahania na moją propozycję, aby w zamkowych komnatach podjąć znakomitych gości z Wilna i Warszawy. Wydawało się, ze sprawa zbliża się do finału, przynajmniej dla mnie, bo przekażę swoją wiedzę w kompetentne ręce. Niestety, wkrótce potem zmarł pan Edward. Znowu znalazłem się w punkcie wyjścia.

Minęło parę lat. W międzyczasie dyrektor Cygański pokazał mi opasły tom opracowania o katedrze w Wilnie, wydany pod patronatem prezydenta Litwy w 2002 roku. Między różnymi zdjęciami było jedno: rozpruta ściana, a w środku widoczne zamurowane kiedyś monstrancje, kielichy, relikwiarze – katedralne skarby. Okazało się, że w 1985 roku Litwini trafili na zamaskowany schowek, zorientowali się, że wydobycie skarbu zakończy się jego zagrabieniem i wywózką do Moskwy. Ściana została ponownie zamurowana. Widocznie o tym właśnie znalezisku opowiedziała mi w 1988 roku przewodniczka, spotkana w kościele św. Jana w Wilnie.

Po jakimś czasie, a był to już rok 2008, w przypadkowej rozmowie znajomy archeolog Jarosław Sobieraj z Muzeum Warmii i Mazur zasugerował, abym skontaktował się z panem Jackiem Milerem, dyrektorem Departamentu Dziedzictwa Kulturowego MKiDN. Dał mi telefon, zadzwoniłem i zorientowałem się, że trafiłem we właściwe ręce. Nastąpiła seria rozmów telefonicznych, zostałem zaproszony do stolicy, na spotkanie w Ministerstwie. Dyrektor Jacek Miler wysłuchał mojej opowieści, obejrzał zdjęcia i zaproponował wyjazd do Wilna.

Organizacja wyjazdu nie była sprawą prostą, przygotowania trwały wiele miesięcy. Przede wszystkim należało uzyskać zgodę odpowiednich władz Litwy na wejście do katedry i prowadzenie poszukiwań. Przygotowaniem wyprawy w Polsce zajął się dyrektor Jacek Miler, w Wilnie ambasador Rzeczypospolitej Polskiej pan Janusz Skolimowski.

Wreszcie otrzymuję sygnał: wszystkie pozwolenia są, ekipa skompletowana i przygotowana do wyjazdu. Wyruszamy wcześnie rano 15 maja 2009 roku spod Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Warszawie. Jedziemy w składzie: dyrektor Jacek Miler, prof. Maria Kałamajska-Saeed – historyczka sztuki, wybitna znawczyni sztuki dawnych Kresów, Krystyna Marczyk – pracownica Departamentu Dziedzictwa Kulturowego i tłumaczka języków naszych wschodnich sąsiadów, Olaf Popkiewicz – archeolog i ja. Drugim samochodem jechał prof. Mirosław Parafiniuk ze Szczecina, ze swoimi asystentami. Wieźli ze sobą georadar z osprzętem. Jak mówił dyrektor Miler, prof. Mirosław Parafiniuk jest jednym z naszych wielkich archeologów, lekarzem medycyny sądowej, antropologiem. Przez dwa dni wspólnego pobytu w Wilnie zapamiętałem profesora jako człowieka niezwykle otwartego i skromnego. Prześladował go pech, przed granicą w jego aucie stłukła się szyba boczna. Dzięki pomocy pracowników ambasady naprawiono doraźnie kłopotliwą usterkę, wstawiając kawałek pleksi. Poza incydentem z szybą podróż odbyła się bez przeszkód.

Uświadomiłem sobie, że właśnie minęło 20 lat od mojej podróży do Wilna i od pierwszej rozmowy z Ojcem o tym, co 70 lat temu krył w podziemiach katedry. Pojechaliśmy do ambasady Rzeczypospolitej Polskiej, krótkie powitanie i zakwaterowanie w hotelu na Starówce. Nasze wejście do katedry zostało zaplanowane na późne popołudnie. Zanim weszliśmy do katedry, dołączył do nas pan ambasador Janusz Skolimowski, po krótkiej rozmowie wchodzimy.

Trudno mi opisać, co czułem przekraczając progi tej szczególnej dla mnie świątyni. Ostatni raz byłem tu z Ojcem w roku 1957. Wtedy była tu galeria sztuki. Pamiętam ogromne obrazy wiszące w nawach, zasłonięty ołtarz jakimś malowidłem lub kawałkiem tkaniny. Nie mogę sobie przypomnieć co to były za obrazy, co przedstawiały.Za to zapamiętałem zdenerwowanego Ojca, który szybko chodził, uważnie patrzył, zaglądał w jakieś zakamarki. Wtedy jeszcze nic nie wiedziałem o związkach Ojca z katedrą. Pamiętam długą, do późnej nocy rozmowę Ojca ze stryjem Janem, u którego zatrzymaliśmy się. Mieszkał niedaleko katedry, przy ul. Mostowej 10.

Po chwili pojawia się młody ksiądz, to proboszcz katedry ks. Robertas, witamy się i pokazuje nam wejście do podziemi. Będzie nam towarzyszył przez cały czas pobytu w świątyni, jest tu gospodarzem. Przed kryptą zatrzymujemy się, dyrektor Miler zwraca się do mnie, abym prowadził. Zostałem przewodnikiem nie będąc nigdy w tych podziemiach. Wiem jak wejść, rozkład pomieszczeń mam w głowie. Czuję się tak, jakbym wchodził do krypty wielokrotnie. Ogromne emocje, na ten moment czekałem 20 lat. Ogromny niepokój, co nas tam czeka, co zobaczymy. Do tego działa wyobraźnia – tymi schodami setki lat temu do krypty wchodzili zwykli, a może niezwykli ludzie?

Wchodzimy do krypty i zaskoczenie – Ojciec opowiadał jak schodzić i jak trafić do schowka w krypcie. Jest zupełnie inaczej, dokonano rekonstrukcji, stoją nowe ściany, nad głową masywny strop żelbetowy. Szary beton, na posadzce brązowe płytki terakotowe, ładne, błyszczące, ale jaki był pierwotny poziom posadzki? Prof. Parafiniuk ustawia georadar, pokazuje mi na ekranie miejsca gdzie ingerowano, przebudowywano. Kiedy? Dwadzieścia lat temu czy trzysta? Trudno cokolwiek ustalić. Mamy tę noc i kawałek jutrzejszego dnia. To pierwsze po siedemdziesięciu latach wejście do krypty. Na razie bezowocne. Pani prof. Kałamajska chodzi, na razie patrzy i nic nie mówi.

Idziemy na poddasze szukać świecznika. Ogromne kraty otwiera ks. Robertas, wchodzę na sklepienie i widzę, że nie ma gruzu dociążającego sklepienie, położona jest gruba warstwa wełny mineralnej, przyciśnięta metalową siatką ogrodzeniową. Nad sklepieniem żelbetowe rygle wzmacniające ściany zewnętrzne. Jakieś druty, przewody, puste puszki. Bez przekonania, że coś znajdę zaglądam w pachwinę sklepienia nad Kaplica św. Piotra. Pusto, ani śladu po świeczniku. Na murłacie też pusto, a tam miał być woreczek ze złotymi rublami. Zdezorientowany piskami w słuchawkach wykrywacza metalu Olaf – archeolog wyłącza urządzenie. Robimy kilka zdjęć i schodzimy na dół. Pani profesor dalej nie mówi nic. Nie ma co komentować.

Za chwilę północ, czas nam upłynął nadspodziewanie szybko. Wracam do rzeczywistości, proszę ks. Robertasa o chwilę rozmowy, idziemy do zakrystii. Opowiadam proboszczowi o moim Ojcu, który pracował właśnie w tej zakrystii, o moim bracie Tadeuszu, pochowanym w 1944 roku na Rossie, o stryju Ojca Janie, nieżyjącej już Mamie. Pytam, czy możliwe jest odprawienie mszy św. za ich dusze właśnie tutaj, w katedrze? Tak, tak, nie ma żadnych przeszkód – ksiądz przewraca kartki wielkiej księgi, najbliższy termin w poniedziałek. Ależ księże Robertasie, my odjeżdżamy w niedzielę rano! Aha, to ja tu trochę zmienię – proboszcz podnosi głowę – może być jutro, w sobotę 16 maja. Tego dnia są moje imieniny. Mam wspaniały prezent, a jeszcze lepszy mają Rodzice, brat, stryj.

W najśmielszych snach nie wyobrażali sobie zapewne takiej sytuacji! Wilno, katedra… to wszystko było już spisane na straty, pożarte przez komunistów. Próbuję wręczyć księdzu zwyczajową ofiarę, odmawia zdecydowanie.

Na dziś to wszystko, już wiem, że łańcucha Barbary nie znajdziemy. Przed wyjazdem, jeszcze w Warszawie, dyrektor Miler pytał mnie, czy wiem, że znalezienie czegokolwiek nie oznacza, iż znalezisko można zabrać. Takie jest prawo. Jest po północy, kończymy pracę, idąc do hotelu z prof. Parafiniukiem i dyr. Milerem wstępujemy jeszcze na herbatę. Słucham niezwykłych opowieści z życia archeologa. Przekazuję Profesorowi nagranie rozmów z moim Ojcem, obiecuje przesłuchać, ma do tego sprzęt. Ta noc zostanie we mnie na długo.

W hotelu biorę prysznic, próbuję zasnąć, budzę się przed czwartą, czekam do szóstej, wstaję i idę na Rossę, na grób brata. Widzę, że przy grobowcu-mauzoleum „MATKA I SERCE SYNA” są Polacy. Znicze, kwiaty, rocznicowe wieńce, patriotyczne pieśni. Wracam do hotelu, potem idę do katedry, tam od rana archeolodzy wznowili penetrację podziemi. Profesor Parafiniuk oddając mi nagranie rozmów z Ojcem mówi, że gdyby nie współczesna rekonstrukcja, nie miałby problemów z odnalezieniem ukrytych skarbów. Koniec naszych poszukiwań. Ekipa jedzie do Trok., a ja do mego kuzyna na Szeszkiniszki, potem do katedry. Zamówioną mszę odprawianą w języku litewskim wysłuchuję ze ściśniętym sercem. Po jej zakończeniu wchodzę do zakrystii podziękować ks. Robertasowi. Tym razem składam ofiarę na katedrę.

Wieczorem spotykamy się w hotelu. Olaf – archeolog opowiada o swojej przygodzie w Trokach. Otóż pojawiła się tam para młodożeńców, drużby, goście, roześmiane i rozbawione towarzystwo. W pewnym momencie wszyscy padają na kolana, przeczesując rękoma gęstą trawę. Jakiś pogański obyczaj czczenia boga Perkuna – myśli Olaf.. Zaczyna dopytywać, co to oznacza i dowiaduje się, że ktoś dla zabawy próbował przymierzyć obrączkę pana młodego, machnął ręką i złote kółeczko poleciało gdzieś na trawnik. Olaf – rasowy archeolog, nie rozstaje się z wykrywaczem metalu, wyjmuje z bagażnika sprzęt i po kilku minutach poszukiwania podaje zdumionej młodej parze odnalezioną obrączkę. Honor pana młodego uratowany!

Następnego dnia od rana pakujemy się i wracamy do Polski. Emocje mnie nie opuszczają. O pierwszej w nocy jestem w domu, w Rusi. Tutaj też nie mogę spać, przed szóstą rano już kopię ogródek.

Do dzisiaj nie potrafię ocenić rezultatu naszej wyprawy, na razie katedra nie odsłoniła swojej tajemnicy.

Rok wcześniej, w 2008, byłem w Zamku Królewskim w Warszawie na wystawie skarbów katedry wileńskiej. Tych ukrytych w 1939 roku, odnalezionych w 1985 i wydobytych ze schowka po 1991 roku. Nie było tam złotego łańcucha, pierścienia i grobowej tabliczki Barbary Radziwiłłówny. Czy kiedykolwiek będzie mi dane spojrzeć na te przedmioty? Znam jedynie łacińskie epitafium z tabliczki grobowej (Stanisław Lorentz: Album Wileńskie. Warszawa 1986):

BARBARA QVE TEGITUR TUMULO: REGINA SUB ISTO
AUGUSTI CONIUNX ALTERA REGIS ERAT
COMMODA MULTA TULIT MULTIS: INCOMMODA NULLI
A QVA SE LESUM: DICERE NEMO POTEST
IMMATURA OBYT DECIMA TRIETERIDE CEPTA
BIS VIDUOS FATIS LINQVERE IUSSA THOROS
OCCIDIT ANTE DIEM: AT QVAM VIS ANUS ILLA FUISSET
DICERET AUGUSTUS: OCCIDIT ANTE DIEM
CORONATA. 7. DECEMBRIS ANNI. 1550 OBIIT. 8 MAEII. 1551

które w tłumaczeniu Anny Salwy na język polski brzmi:

BARBARA, KTÓRA JEST POCHOWANA POD TYM NAGROBKIEM, KRÓLOWA, BYŁA DRUGĄ ŻONĄ KRÓLA AUGUSTA, WIELU WNIOSŁA DUŻO SZCZĘŚCIA, NIKT NIE MOŻE POWIEDZIEĆ, ŻE PRZEZ NIĄ DOZNAŁ SZKODY. ODESZŁA WCZEŚNIE, MAJĄC 30 LAT, ZMUSZONA LOSEM PO RAZ DRUGI OPUŚCIĆ MAŁŻEŃSKIE ŁOŻE. CHOCIAŻ OWA BYŁA STARSZĄ KOBIETĄ, MÓGŁ POWIEDZIEĆ AUGUST – ZMARŁA PRZEDWCZEŚNIE. KORONOWANA 07.12.1550; ZMARŁA 08.05.1551

Ruś, maj 2012 Andrzej Małyszko

Tekst znalazł się też w książce “Wileńskie korzenie: wspomnienia, relacje, dokumenty” pod red. Z. Gładkowskiego i B. Pilarwka.

I taka to historia. Pana z prostego domku w Rusi, który sam odbudował.

Sobotni wieczór, Wojtek z Andrzejem słuchają francuskich piosenek. Pod ścianami obrazy namalowane w ciągu dnia przez zaproszonych gości. Za chwilę przeniosą się do muzycznej chaty, gdzie “Chłopów III” będą deklamować na zmianę.

Nikt nie pozna tytułów granych tam utworów, zagadką będzie też, gdzie jest ich początek, środek i koniec.

Wiadomo tylko, że ludzi zbierze się więcej niż instrumentów.

Będą rozmowy o Lynchu, żółtym śniegu i jeszcze paru innych rzeczach.

Poza tym las i skład z drewnem.

Uczestnictwo Warmiaków w kulturze? Panie Ministrze, proszę to zapisać w rubryce “Inne”.

Spróbujmy zobrazować doświadczenie przeciętnego uczestnika miejskich festynów, jakich wiele odbywa się w Olsztynie. Oto stragany z tradycyjną żywnością: kozie sery, różnorakie w kształcie chleby, olej, piwo, “wędliny ze wsi”. Kupcy przy stoiskach rozstawionych w otoczeniu historycznych budowli sprzedają “warmińskie” piwo. Na pobliskiej scenie trwa występ orientalnych tancerek wykonujących taniec brzucha. Kapela folklorystyczna w strojach “warmińskich”, używając skrzypek i bębna, gra “tradycyjną” muzykę; płyną “ludowa” mowa i przyśpiewki. Spektaklowi o dawnych Prusach towarzyszy rytmiczne bicie bębnów, przy którym aktorzy zanoszą się wielogłosowym śpiewem rodem z ukraińskich i białoruskich tradycji ludowych. Na rynku staromiejskim młodzi ludzie przebrani w “ludowe” stroje uczą elementów “ludowego” tańca: cwał, drobna kaszka, w końcu wycinanie hołubców; skutecznie włączają do udziału przechodniów i gapiów. Na dziedzińcu Zamku rozstawiono liczne garkuchnie. Uwijający się ludzie lepią pierogi, gotują zupy, sprzedają bliny oraz snują opowieści o rodzinnej tradycji ich przygotowania. W sali Zamku odbywa się prelekcja o dawnych sposobach przechowywania lodu, o zapomnianych metodach chłodzenia i przechowywania żywności. Na rynku Starego Miasta, na straganach, widzimy kolejne “znaki przeszłości”: nowe, nieużywane, drewniane cebrzyki, kamionkowe gąsiory, gliniane kufle, drewniane beczułki oraz podgrzewane ogniem miedziane kolby do ważenia piwa. Ktoś tłumaczy technologię wyrobu “tradycyjnego” piwa, inny kosztuje i kupuje “tradycyjny” produkt. Przy okazji sprzedaje się wszystko inne “tradycyjne”: chleb, kiełbasę, kanapki ze smalcem i ogórkiem, ryby wędzone, powidła, miód, wyroby z wosku pszczelego. Na dziedzińcu Zamku uwijają się “rycerze”. Przy ich namiocie można obejrzeć i przymierzyć akcesoria oraz uzbrojenie. Trwa spektakl kukiełkowego teatru podwórkowego. Tuż obok można postrzelać z łuku i kuszy. W pobliżu działa także wypożyczalnia “historycznych” ubiorów, dzięki której można przebrać się w “stroje z epoki” i w takiej aranżacji zrobić sobie pamiątkową fotografię, choć oferowane stroje nie mają związku z żadnym okresem historycznym i że – na podobieństwo rzymskiej grzywki z eseju Rolanda Barthesa – są zaledwie współczesnymi znakami przeszłości. Liczy się dobra zabawa w “historycznej” konwencji. Na błoniach Podgrodzia rozbite są namioty-stoiska, przy których uwija się młodzież w lnianych porciętach. Kilka dziewczynek uczy się tkania. W pobliżu stoi mały gliniany piec, trwa wyplatanie koszy, pracują “garncarz” i “rogownik”. Ludzie odwiedzający to miejsce są instruowani na temat tradycyjnych technik wyrobu różnych przedmiotów w przeszłości. “Garncarz” zaprasza na warsztaty i zachęca: “Można popróbować, jak się kiedyś tę glinę dotykało”, “Powstaną naczynia z epoki”. Bliżej Starego Rynku stoiska z watą cukrową i wszelkim rękodziełem, z drewnianymi “średniowiecznymi” toporami, kuszami i mieczami wykonanymi być może w odległych Chinach. Na pobliskiej estradzie gra zespół muzyczny, szansonistka śpiewa po angielsku. Nieopodal swój występ rozpoczyna grupa rekonstrukcyjna – pokazy walk rycerskich są powiązane z omówieniem używanych elementów uzbrojenia. Na dziedzińcu Zamku jest też ulokowana pracownia mincerza. W pobliżu zaś, w “kancelarii” można spróbować pisania gęsim piórem. Z głośników nad głowami “średniowiecznych rycerzy” płynie spokojnie barokowa muzyka. Pod Wysoką Bramą, na stylizowanych stoiskach, leżą znaki naturalności i tradycji: kiełbasa wykładana na sosnowych nieheblowanych deskach z zachowanymi fragmentami kory, inna wędlina – w pętach zwisa spod słomianej “powały” straganu, stoją słoiki okrywane papierem lub grubym płótnem i obwiązane konopnym sznurkiem, leżą wianki ze słomy, kosze wiklinowe, chleb w oryginalnych formach, wykładany na grubym płótnie, wędzona szynka obwiązana sznurkiem. Na stanowisku z “tradycyjnymi” rybami z Warmii i Mazur królują pstrąg, wędzony łosoś i jesiotr. W pobliżu słyszymy dialog reportera ze sprzedającą swe wyroby młodą kobietą:

– Co tutaj ciekawego możemy u Pani kupić dzisiaj?
– Dzisiaj mogę Państwu zaproponować doskonałej jakości miody. Są to miody pochodzące z pasieki z tradycją sięgającą 1957 roku. Trzecie pokolenie rodziny pozyskuje te miody. I są to produkty naturalne, tradycyjne i zdrowe.
– Bo i jarmark… dosyć… produktów naturalnych i regionalnych…
– Dokładnie jest to kiermasz Sieci Dziedzictwa Kulinarnego Warmia, Mazury, Powiśle, czyli wszystko to, co najlepsze u nas, na Mazurach.

Oto świat symulakrów, tworzenie przeszłości dla potrzeby komercji, kreowanie fikcji pozbawionej referencji, prezentacja map bez terytorium, okazywanie fragmentów nieistniejącego realnie przeszłego świata. W środowisku komercji i festynu pojawiające się znaki przeszłości stają się oderwane od swych desygnatów, są znakami bez odniesienia, kopiami bez oryginału.

~ R. Sierocki, R.Klesta-Nawrocki, J. Kowalewski “Praktykowanie pamięci. Olsztynianie – rekonesans antropologiczny”

Przez ten czas skleciłem tu ponad 170 tekstów (ten jest 173), do których dodając kilkanaście tych, które się w międzyczasie skasowały, daje wynik: tekst co drugi dzień. Więc nie “dycha dziennie”, choć licząc liczbą zdań – już prędzej.

Gdy rok temu wsiadałem do auta, jadąc na Mazury po pierwszą opowiedzianą tu historię, nie kartkowałem w myślach kalendarza o 365 dni do przodu. A jednak z jakichś powodów się udało.

Może dlatego, że ciągle wydaje mi się, że mam coś ciekawego do powiedzenia.

Istnieje nieprawdopodobna liczba interesujących ludzi, którym – tak jak mnie – wydaje się to samo. Wojskowemu pilotowi z Dolnego Śląska piszącemu świetne opowiadania, kobitce z Paragwaju lub kilku(nastu) dziewczynom – młodym żonom i mamom – które swoją wschodnio-kresową wrażliwość wykorzystują do wwiercania się w rzeczywistość dużych miast. Do tego onieśmielająca plejada piszących wychodźców, uchodźców, emigrantów z: Irlandii, Francji, Belgii, Hiszpanii, Anglii, Niemiec czy Szwecji.

Wszystko to prowadzi oczywiście do wniosku, że mimo wysiłku podejmowanego przez wszystkich piszących nikt z nas wciąż tak naprawdę nie wie, dlaczego człowiek potrafi się z jednej strony pocić, a z drugiej jak bierze prysznic nie nalewa się do niego woda.

Dychę założyłem z prostej fascynacji faktem przeprowadzki w rodzinne strony. Po roku mogę powiedzieć, że wciąż za każdym razem wstrzymuję na moment oddech, gdy patrzę na warmińskie pagórki.

Jeśli wyniosłem z tego wszystkiego jakąś naukę, brzmi ona: najlepsze decyzje są jak prezenty znikąd. Pojawiają się same. Po prostu wiesz, że coś tam trzeba zrobić.

A krowy to podobno wcale nie takie głupie zwierzęta.

L. mieszkał w naszej wsi od dzieciństwa, kilka domów od swojej siostry. Najczęściej brał drobne fuchy: kanalizacja, wykończeniówka. Do pracy zabierał się stopem lub PKSem i muszę powiedzieć, że dobry był, może nawet najlepszy w okolicy, ale nadużywał i nie zawsze starczało na ich szóstkę. Niedaleko są domki letniskowe, więc jak zaczynało brakować pożyczał stamtąd niektóre sprzęty i sprzedawał.

Pożyczam – tak to nazywał.

Wszyscy o tym wiedzieliśmy, nieraz sam po kradzieży zgłaszał się na policję i szedł na kilka miesięcy do więzienia. Wiedział, że dostanie akurat tyle, żeby na wiosnę wypuścili go do domu.

W końcu dostał 4 lata, żona z dziećmi się wyprowadzili, dom zlicytował komornik. Kupił go niedawno jakiś warszawiak. Odremontował w środku, dobudował antresolę, ocieplił… Niech pan popatrzy, nawet obejście wygląda porządnie.

Niedawno wyszedł, mieszka w przyczepie kempingowej obok domu swojej siostry.

Czasem się, wie pan, zastanawiam, co myśli, gdy patrzy na swój dom. Bo na pewno patrzy. I czy żałuje.

Chociaż z drugiej strony, kto dał nam prawo, żeby oceniać czyjeś życie, prawda?

Piotrek pracuje od 8 do 16, w wolnym czasie robi też inne interesujące rzeczy. Jedną z nich jest na przykład robienie nadzwyczajnych zdjęć temu, w czym cała reszta mijających to “temu” ludzi nie widzi nic nadzwyczajnego.

Dziś do miasta Piotrek ubierze niebieską bluzę z napisem Russia na plecach. Piotrek ma urodziny, będzie więc niejako gwiazdą wieczoru. Gwiazda to zresztą dość adekwatne tutaj słowo, należy jednak pamiętać, że gwiazda występuje zawsze w pewnej konstelacji z innymi gwiazdami, świecącymi od niej słabiej, jaśniej lub z takim samym magnitudo. Na urodzinach będzie więc świecił i Sławek, przedsiębiorca zajmujący się pompami ciepła, który do kreszu założy garniturowe do białych skarpet i Marcin, okazjonalny bębniarz i tekściarz, który w stroju kosmonauty świecić będzie równie mocno. Do muzyki puszczanej przez Kaśkę, choreografkę, dogrywać się będzie z klarnetem Krzysiek, właściciel knajpy. Muzyka poleci ze sprzętu Michała kupionego za pieniądze zarobione na graniu na Ostróda Reggae Festival, a wspólnemu świeceniu i wzajemnemu orbitowaniu towarzyszyć będzie dym dostarczany przez gadżet Grześka, oświetleniowca pracującego w teatrze. Dymu będzie zresztą tak dużo, że zostanie przez siedzących przy barze okrzyknięty Mgławicą Grzegorza.

Przy barze też będzie ciekawie: barman-buddysta przyzna się, że prawie nigdy nie pamięta ile ma wydać reszty, a bosa barmanka wyzna, że tej nocy śniło jej się jak odbywa detoks w piwnicy dworku starszej pani. Marcin, bloger i tłumacz książek ekonomicznych, nieraz też recenzji wystaw artystycznych, spotka tego wieczoru od lat niewidzianego Mariusza, zawodowego DJa i równie dobrego mima.

Na urodzinach Piotrka nie będzie niestety Justyny, malarki, nauczycielki i podróżniczki, Marka, autora trzech tomików wierszy i Jarka, który sam pobudował 6 domów – będą wówczas na plenerze artystycznym u Jacka, plastyka o międzynarodowej sławie.

Jajogłowi nazwą to wszystko bohemą, kościelni – absurdem, a telewizyjni – szaleństwem.

A to przecież normalna taka sobota tutaj będzie. W końcu za tydzień urodziny obchodzi Wojtek, który…*

—-

* Wszelkie podobieństwo do imion bohaterów jest przypadkowe.

]]> /normalna-taka-sobota/feed/ 0 2735 /kompleks-wypelniony-przyjaznia/ /kompleks-wypelniony-przyjaznia/#comments Wed, 27 Sep 2017 02:35:47 +0000 /?p=2556

– Tak że ja bym się, Władek, tych Rosjan tak nie obawiał. Przecież trzeciej wojny światowej nam tu nie zrobią, a ten ich pułk, czy dwa, możemy w razie czego wykorzystać do uciszenia naszych robotników – przekonywał I Sekretarza KC Towarzysz Bierut. Po czym obaj udali się na wieczorną libację.

Nigdzie pezetpeerowska wódka nie smakowała tak dobrze jak w willi “Stynka” nad jeziorem Łańskim na Warmii.

“Stynka”, najbardziej oddalona od reszty zabudowań i wyposażona w satelitarną antenę – dużo większą niż potrzebna, żeby pooglądać sobie dziennik telewizyjny, wchodziła w skład kompleksu wypoczynkowego dla komunistycznych dygnitarzy partyjnych. Kompleks zaszyty w lesie, funkcjonujący pod kryptonimem W-1, przez ponad 40 lat stanowił dogodne miejsce, żeby bez cienia wstydu podejmować w nim Fidela Castro, Honeckera czy Tito. Wstydu nie przynosiły też okoliczne jelenie i dziki, wybijane przy okazji owych podejmowań dziesiątkami. Wszak skoro od Kuby po Polskę tak skutecznie likwidowano ludzi, odstrzał zwierzyny był zaledwie nieszkodliwą fanaberią.

Początki nie były łatwe. Trudności w budowie nowego ustroju państwa nie omijały też, rzecz jasna, kompleksu w Łańsku. Wszak im dalej w las, tym więcej drzew. Na szczęście los sprzyjał władzy. Pożar pobliskiej stodoły lub propozycja paszportu nie do odrzucenia złożona mieszkającemu w pobliżu małorolnemu skutecznie namawiały sąsiadów nowo powstającego kompleksu do wyjazdów. Domostwa szczególnie nieprzekonanych zwyczajnie włączono w teren łańskiego ośrodka. Wreszcie można było opasać teren drutem kolczastym, a w środku ulokować garnizon wojska. Tak na wszelki wypadek.

Dalej było już tylko lepiej. Delegacje premiera Chińskiej Republiki Ludowej, wizytacje szacha Iranu, wielokrotne odwiedziny Breżniewa i Chruszczowa. Kompleks odwiedzali premier Francji i król Belgii. Goszczono wszystkich i za wszelką cenę. Klepano deale i kelnerki po tyłkach. Goście wyjeżdżali zachwyceni. Premier Finlandii, w podziękowaniu za pobyt, ufundował kilka dodatkowych domków. Taki dowód owocnej współpracy międzynarodowej. W Łańsku liczyła się przyjaźń, nie ideologie.

Po 1989 kompleks nadal pozostawał pod kuratelą Państwa, ciesząc się niesłabnącą popularnością rządowych notabli. Lubiła tu wpadać premier Hanna Suchocka, a Leszek Miller jeździć na składaku. Może już i w tamtym okresie o ideologiach zupełnie zapomniano, jednak pamięć o bezpieczeństwie wciąż była żywa. Nadal ściśle zamknięty i pilnie strzeżony stanowił dogodne miejsce, żeby bez cienia wstydu podjąć, tym razem, premiera Waldemara Pawlaka z ministrami, którzy w 1994 roku przez kilka tygodni ukrywali się tu przed wścibskimi mediami. Drut kolczasty i garnizon wojska ukazały zasadność dalekosiężnych zamysłów komunistycznych dygnitarzy.

Obecnie kompleksem w Łańsku zarządza Centrum Obsługi Administracji Rządowej, ale jest on otwarty dla każdego. Wystarczy tylko przed wjazdem podać swoje imię i nazwisko, pozwolić spisać numery tablic rejestracyjnych, a następnie czekać na otwarcie szlabanu. Wystarczy też nie zwracać uwagi na drut kolczasty i na halogeny na fotokomórkę skierowane w las. Poza tym na instagramie kompleksu wszystko widać, choć nie bardzo liczby polubień przekładają się na liczbę gości kompleksu. Poroży też już nie przybywa, zastąpiły je siatki na ryby wiszące na samochodowych relingach. Ciekawe tylko, czy z tej anteny na dachu “Stynki” wciąż można na sztywno połączyć się z Kubą.

– Teraz to tutaj głównie konferencje się jakieś organizuje i wesela. Czasy się zmieniły. To nie to, co było kiedyś. To już nie komuna, Panie – oznajmia ochroniarz, gdy wyjeżdżamy z kompleksu.

Komuna się skończyła, a wraz z nią klepanie kelnerek po tyłkach. Teraz kelnerka ma swoje prawa. I już tak się nie klepie deali jak kiedyś. Teraz liczy się przyjaźń. Przyjaźń, nie ideologie.

A dąb, jak rósł, tak rośnie.

Najczęściej jest taka sytuacja, że ktoś musi zacząć pierwszy, w innych przypadkach pada serwer. Za to drugie chciałbym Cię, Drogi Czytelniku, przeprosić, wszak nie zawsze pamięta się o tym, żeby zapłacić rachunki w terminie. Na swoje usprawiedliwienie mogę powiedzieć tylko tyle, że podobne blackouty będą występować i w przyszłości, żyjemy w końcu w czasach, w których… No nieważne w jakich czasach żyjemy; w ramach rekompensaty, przyjmij oto proszę tych kilka fotek, które do formatu instagrama się nie nadają, ale które cyknąłem w tzw. międzyczasie włócząc się tu i tam, z czego pewnie uda się w niedalekiej przyszłości sklecić jakiś tekst lub dwa. Mam też nadzieję, że rozpoczęte pod nieistniejącymi już wpisami dyskusje będziemy mieli okazję kontynuować pod innymi tekstami. Niestety nie udało mi się ich uratować, przepadły bezpowrotnie. Tak czy inaczej, miłego oglądania. Zdjęć jest dziesięć. Czyli o jedno więcej niż zdań.

Ja jestem stąd, z Warmii, mój mąż Władek spod Bielska, góral. Przyjechał tutaj trzydzieści lat temu, zobaczył chmury, zobaczył pagórki i stwierdził, że tutaj jego jego miejsce. Nigdzie indziej. Ja z kolei kocham góry i od kiedy on dostał ojcowiznę, jeżdżę tam w jego strony pomagać przy gospodarstwie. Uwielbiam tam jeździć, chociaż kawał drogi. Ale mieszkamy na Warmii, uprawiamy trzydzieści pięć hektarów. Dookoła nas tylko pola, na środku stoi nasz dom. Więc jak potrzebuję kontaktu z sąsiadami to biorę lornetkę.

Niektórzy nam mówią, że to szaleństwo w dzisiejszych czasach być rolnikiem. Że lepiej sprzedać ziemię, sprzedać gospodarstwo i zająć się czymś normalnym, bardziej dochodowym. Najczęściej do tej sprzedaży namawiają nas znajomi Władka. Mają swoje firmy, albo zajmują jakieś stanowiska kierownicze. Po co będziesz się użerał z tym polem, skoro możesz większe pieniądze zarobić gdzie indziej? – pytają. A do mnie, żebym porozmawiała z Waldkiem, bo od czasu przyjazdu tutaj kompletnie zwariował. Po co nam większe pieniądze, skoro wystarczy nam to, co mamy teraz?

I gadanie o tym, co jest normalne i nienormalne. Tak jak by praca do dwudziestej i bieganie za kolejnym zerem na koncie nie były szaleństwem.